Na Ibrahim Rojala

Septemba 7 kila mwaka ni Siku ya Kimataifa ya Hewa Safi kwa ajili ya anga ya buluu ambayo imeundwa ili kuongeza ufahamu kuhusu hatari za uchafuzi wa hewa,dunia inaadhimisha siku hii mwaka 2024 katika kipindi ambacho mabilioni ya watu  hasa watoto na wanawake katika nchi zinazoendelea muda wa maandalizi ya chakula huanza kwa kuwasha jiko la mafuta ya taa, kuwasha jiko la mkaa au kuwasha moto magogo.

Shughuli nyingi za kupika hufanyika ndani na moshi unaozalishwa hubeba chembe za sumu,aina hii ya uchafuzi huu wa hewa unaofanyika majumbani ulisababisha vifo vya mapema kwa watu wapatao milioni 3.1 mnamo 2021 na hii ni sehemu ya shida kubwa inayosababisha mabadiliko ya tabianchi na upotezaji wa bayonuai.

Mkuu wa Sekretarieti ya shirika la Umoja wa Mataifa la Mpango wa Mazingira, (UNEP), Martina Otto akizungumza kuhusian na hilo hivi karibuni alisema Uchafuzi wa hewa nyumbani ni mojawapo ya matishio makubwa zaidi ya afya ya umma duniani na ni hatari kwa watoto,lakini habari njema ni kwamba teknolojia safi ya kupikia ni nyingi, si ghali, na tayari inasaidia kuokoa maisha na kudokeza kwamba Changamoto iliyopo sasa ni kuweka teknolojia hii mikononi mwa watu wengi zaidi

Hata hivyo,hadi sasa uchafuzi wa hewa majumbani bado ni tatizo la afya na mazingira ambalo halijawekewa nguvu kubwa katika kupambana nalo duniani.

Hapa tuangazie sababu za uchafuzi wa hewa majumbani, na jinsi mbinu safi za kupikia zinaweza kuokoa maisha, kukabiliana na mabadiliko ya tabianchi na kupambana na upoteaji wa viumbe hai.

 Ulimwenguni kote karibu mtu mmoja kati ya watatu hupika kwenye majiko yasiyofaa au kwenye moto ulio wazi, akipumua moshi hatari kutoka kwa kinachojulikana kama nishati ngumu kama vile kuni, mkaa na kinyesi cha wanyama.

Tatizo ni kubwa sana barani Afrika, ambapo takriban watu wanne kati ya watano wanakabiliwa na uchafuzi wa hewa nyumbani na kuifanya hali hii kuwa janga kubwa zaidi la uchafuzi wa hewa kwani silimia 99 ya watu duniani hupumua hewa ya majumbani au nje ambayo Shirika la Umoja wa Mataifa la Afya Ulimwenguni, WHO linaiona si salama.

Kuna aina nyingi za uchafuzi wa hewa ndani ya nyumba, ikiwa ni pamoja na uvundo, asbesstosi na hewa ukaa. Lakini wakati wataalam wanarejelea uchafuzi wa hewa ndani ya nyumba, wanazungumza hasa juu ya uchafu unaotokana na majiko yasiyofaa na mioto ya wazi, Miongoni mwa uharibifu zaidi kati ya hizi ni vipande vidogo mno vya uchafu, vumbi, moshi, masizi na kaboni nyeusi inayojulikana kama chembe ndogo.

Chembe chembe ndogo chini ya saizi ya mikroni 10 – ambayo ni chini ya upana wa nywele za binadamu – inaweza kuingia kwenye mapafu na mkondo wa damu, kutoka huko, inaweza kusababisha matatizo makubwa ya afya, ikiwa ni pamoja na nimonia, ugonjwa wa moyo, kiharusi na kansa ya mapafu, uzito mdogo wa kuzaliwa na kuharibika kwa mimba.

 Uchafuzi wa hewa majumbanii ni mbaya kwa kila mtu,ulisababisha vifo vya mapema vya watu wanaokadiriwa kufikia milioni 3.1 mwaka 2021. Watoto wako hatarini zaidi kwa sababu wanapumua kwa kasi zaidi kuliko watu wazima – maana yake wanavuta hewa chafu zaidi – na mifumo yao ya kinga bado inaendelea kukua, na kuwaacha uwezo wao wa kupigana na ugonjwa. Mnamo mwaka 2021, uchafuzi wa hewa wa nyumbani ulisababisha vifo vya watoto 237,000 chini ya miaka mitano. Uchafuzi wa hewa ya nyumbani pia huathiri wanawake kwa njia isiyo sawa, kwani mara nyingi wanapika.

Kulingana na Shirika la Kimataifa la Nishati inaelezwa kwamba Katika bara la Afrika Afrika asilimia 60 ya vifo vya mapema kwa wanawake na watoto vinahusiana na kuvuta moshi na uchafuzi wa hewa wa nyumbani. 

Ufafanuzi wa kawaida wa upikaji safi ni aina yoyote ya mafuta na jiko ambavo vinakidhi miongozo ya WHO kwa ubora wa hewa ya ndani ya nyumba. Hiyo kwa kawaida hujumuisha majiko yanayoendeshwa na umeme, gesi asilia, ethanoli na gesi ya kioevu ya petroli, ambayo ni safi na yenye ufanisi zaidi kuliko aina nyingine za mafuta magumu. Inaweza pia kujumuisha majiko yanayotumia mkaa wenye ufanisi wa juu ambao hutoa moshi mdogo kuliko majiko ya jadi ya majani.

Wakala wa Kimataifa wa Nishati (IEA) unaeleza kwamba uchafuzi wa hewa majumbani bado ni tatizo la afya na mazingira ambalo halijawekezwa zaidi duniani,Hiyo hali inahitaji kubadilishwa na kwasasa takribani dola za Marekani bilioni 10  zinahitajika kwa kila mwaka hadi kufikia mwaka 2030 ili kufikia upatikanaji wa upishi safi, 

Uwekezaji wa sasa ni sehemu tu ya hiyo. “Kwa kuzingatia maendeleo ya kiteknolojia na kupunguzwa kwa bei katika teknolojia ya kupikia inayotegemea jua, tunahitaji kuhakikisha kuwa kuna ufadhili wa bei nafuu kwa kaya kununua.”

Sekretarieti ya shirika la Umoja wa Mataifa la Mpango wa Mazingira, (UNEP) pia inasisitiza umuhimu wa kuangazia malengo ya kupikia safi – hasa malengo ya kupikaa kwa kutumia nishati ya umeme.